Ғасырлар бойы қалыптасқан бұл даму жолында сан алуан маңызды кезеңдер мен жаңалықтар орын алды. Нәтижесінде технологиялық тұрғыдан жетілген, жасанды интеллектпен жабдықталған көліктерге қол жеткіздік. Біз автомобиль индустриясының даму эволюциясы туралы зерттедік.
Автомобильдің қалыптасу және даму кезеңдері
1769 жылы автомобиль өндірісінің алғашқы қадамы француз өнертапқышы Николас-Жозеф Куноның бу қозғалтқышын пайдаланып, өзі жүретін алғашқы арбаны жасауымен басталды. Бұл бастама болашақ автомобильдің ізашарына айналды. 1807 жылы француз ғалымы Франсуа де Ривастың іштен жану қозғалтқышын ойлап табуы автомобиль жасаудың жаңа дәуірін ашты. Бұл іргелі жаңалық кейінгі автомобильдердің конструкциялық негізіне қаланды. 1864 жылы австриялық өнертапқыш Зигфрид Маркус бензин қозғалтқышымен жұмыс істейтін алғашқы көлік құрастырылды. Бұл автомобиль технологиясының одан әрі өркендеуіне жол ашты.
1885 жыл автомобиль тарихындағы маңызды белес болды. Неміс инженері Готтлиб Даймлер бензин қозғалтқышын құрастырса, оның отандасы Карл Бенц іштен жанатын қозғалтқышы бар әлемдегі алғашқы нағыз автомобиль – Motorwagen-ді жарыққа шығарды. 1886 жылы 29 қаңтарда Германияда Бенц өзінің Motorwagen-іне авторлық құқық алды. Бұл көлікке берілген алғашқы патент болып тіркелді. Неміс инженерінің бұл революциялық жаңалығы автомобиль дәуірінің басталуына түрткі болды. Дегенмен, 1886-1893 жылдар аралығында Карл Бенц бар болғаны 25 шақты Motorwagen шығара алды.
1894 жылы әлемдегі алғашқы автомобиль жарысы Париж бен Руан қаласы арасында өтті. Жеңімпаз сағатына орташа 19 шақырым жылдамдық көрсеткен Альберт Леметр болды. 1895 жылы автомобильдер үшін маңызды жаңалық – алынбалы пневматикалық дөңгелектердің пайда болуы жүрісті жақсартып, басқаруды жеңілдетті. Бұл алғашқы буындағы көліктің жылдамдығы қандай болғанынан хабар береді.
XX ғасырдың басында автомобиль өндірісі жаңа биікке көтерілді. 1901 жылы Америка Құрама Штаттарында алғашқы сериялық автокөлік дүниеге келді. 1908 жылы Генри Фордтың конвейерлік құрастыру әдісінің енгізілуі өндіріс процесін түбегейлі өзгертті. Бұл әдіс бір көлікті жасау уақытын 12 сағаттан 93 минутқа дейін қысқартты. Нәтижесінде, 19 жылдың ішінде 15 миллионнан астам Ford Model T шығарылды. Бұл автомобиль өндірісін бұрын-соңды болмаған деңгейге көтеріп, қарапайым халыққа қолжетімді етті. 1920 жылға қарай АҚШ-та 8 миллионнан астам тіркелген автомобиль болды.
Автомобиль өнеркәсібіндегі автоматтандырудың алғашқы қадамы 1954 жылы жасалды. Сол жылы Джордж Девол автомобиль өндірісіндегі алғашқы өнеркәсіптік робот саналатын Unimate-ті ойлап тауып, патенттеді. Кейінірек, 1961 жылы Девол мен кәсіпкер Джозеф Энгельбергер бірлесіп Unimation компаниясын құрды. Unimate роботының 1961 жылы General Motors зауытында қолданысқа енгізілуі автоматтандырудың маңызды кезеңі болды. 1970 жылдардың аяғына қарай әлемде 10 мыңға жуық өнеркәсіптік робот жұмыс істеді, олардың басым бөлігі автомобиль өнеркәсібінде пайдаланылды.
XX ғасырдың ортасы мен соңында Германия (Volkswagen, Mercedes-Benz, BMW), Жапония (Toyota, Nissan, Honda) және Франция (Peugeot, Citroën, Renault) әлемдік автомобиль өндірісі мен сатылымында жетекші ойыншыға айналды.
1966 жылы британдық Jensen FF моделінің жарыққа шығуы толық жетекті жеңіл автомобиль тарихында жаңа дәуірді бастады. Бұған дейін толық жетек тек жол талғамайтын көліктерге тән болса, Jensen Motors бұл технологияны жолға арналған "гран-туризмо" класындағы автомобильге енгізу арқылы үлкен қадам жасады.
1976 жылы Кеңес Одағындағы автомобиль өнеркәсібінде де маңызды оқиға орын алып – КАМАЗ автокөлігінің тарихы басталды. Зауыттан шыққан алғашқы КамАЗ-5320 жүк көлігі елдің ауыр жүк тасымалдау саласының дамуына зор ықпал етті.
Автоөнеркәсіптің бүгіні және келешегі
XX ғасырдың соңы мен XXI ғасырдың басында автомобиль индустриясына электрониканың енуі жаңа мүмкіндікке жол ашты. Қозғалтқышты басқару, тежеу жүйесі, тұрақтылықты бақылау сынды маңызды функциялар электронды түрде басқарыла бастады. Бұған экологиялық мәселенің өзектілігі әсер еткені анық.
1996 жылы General Motors EV1 әлемдегі алғашқы жаппай өндірістік электр көлігі ретінде тарихқа енді. Бұл қазбалы отынға тәуелділікті азайтуға бағытталған маңызды қадам еді. Дәл осы жылы General Motors EV1-дің шығарылуы әлемдегі алғашқы сериялық аккумулятормен жұмыс істейтін автомобиль болды. 1997 жылы автомобиль тарихындағы тағы бір елеулі оқиға Toyota Prius-тың дебюті болды. Бұл автомобиль гибридті электр станциясы бар сериялық өндіріске шығарылған алғашқы көлік ретінде танылды. Сол жылы жаһандық автомобиль нарығында Toyota Prius-тың пайда болуы бензин және электр қозғалтқыштарының үйлесімін ұсынған алғашқы жаппай өндірістік автомобиль болды, бұл технология жанармай үнемділігі мен экологиялық тазалықты арттыруға мүмкіндік берді.
Заманауи көліктерде навигациялық жүйе, мультимедиалық кешен және байланыс құралы ажырамас бөлігіне айналды. 2013 жылы Hyundai концерні де Hyundai ix35 FCEV кроссоверін шығару арқылы автомобиль тарихында жаңа парақ ашты. Бұл автомобиль сутегімен жүретін алғашқы жаппай өндірілген көлік болды.
Қазіргі уақытта автокөлік өндірісінде электрлі көліктер мен автономды басқару технологиясы жетекші бағыт болып табылады. Экологиялық мәселенің өзектілігіне байланысты электр қозғалтқышымен жұмыс істейтін көліктер кеңінен таралуда. Tesla, Nissan, BMW және басқа да ірі өндірушілер электромобильдердің түрлі модельдерін ұсынуда. Жасанды интеллект, сенсорлар және бағдарламалық қамтамасыз етудің қарқынды дамуы өзі жүретін көліктердің пайда болуына жол ашты. Google (Waymo), Tesla, General Motors (Cruise) және басқа да компаниялар автономды басқару технологияларын белсенді түрде зерттеуде және сынауда. Болашақта өзі жүретін көліктер жол қозғалысын қауіпсіз, тиімді және ыңғайлы етуге зор әлеуетке ие. Қалалық көлік кептелісін азайту мақсатында ұшатын таксилерді (Flying Taxis) енгізу бойынша жұмыстар да жүргізілуде.
Қытай соңғы онжылдықтарда әлемдегі ең ірі автомобиль өндірушісі және нарығына айналды. Нақты әлемдік сатылым рейтингі өзгеріп тұрғанымен, Volkswagen Group, Toyota Motor Corporation және Renault-Nissan-Mitsubishi Alliance сынды ірі компаниялар көбінесе әлемдік сатылым көлемі бойынша көш бастап тұрады. Қазіргі уақытта әлемде жылына 70-90 миллионға жуық автомобиль өндіріледі. 2030-2040 жылдарға қарай жаңа автомобильдердің басым бөлігі электрлі болады деп болжануда. Автомобильдердің интернетке және басқа құрылғыларға қосылуы (V2X – Vehicle-to-Everything) кеңейе түседі. Gartner компаниясының мәліметінше, 2019 жылы автономды жүргізуге қажетті жабдықтармен және бағдарламалық қамтамасыз етумен жабдықталған автомобильдердің саны 137 мың бірлікті құрады. Бұл көрсеткіш 2025 жылы 600 мыңнан асады деген болжам бар. IHS Automotive компаниясының ұзақ мерзімді болжамы бойынша, 2035 жылға қарай әлем жолдарында жүргізушісіз жүретін көліктердің жалпы саны 21 миллионға жетуі мүмкін. Бұл болжам автономды технологиялардың келешектегі көлік инфрақұрылымы мен қоғамдық өмірге терең әсер ететінін көрсетеді.
Қалалық көлік кептелісін қысқартуда ұшатын таксилерді (Flying Taxis) енгізу жұмыстары жүргізілуде.
P.S. Автомобиль өндірісіндегі көліктердің даму эволюциясы – үздіксіз процесс. Бумен жүретін алғашқы үлгілерден бастап, іштен жану қозғалтқышының дәуірі, жаппай өндірістің гүлденуі, технологиялық жетілдірулер, электрониканың енуі және қазіргі заманғы электрлі және автономды көліктер – бұл әрбір кезең адамзаттың инженерлік ойы мен инновациялық ұмтылысының жемісі. Автокөлік технологияларының одан әрі дамуы біздің көлікпен қатынасу тәсілдерімізді түбегейлі өзгертетіні анық.
Нұрлат БАЙГЕНЖЕ
