Түркиядағы мыңдаған адам көз жұмған апаттан кейін өлімнен қорыққан тұрғындар екінші, үшінші қабаттан секіріп, жарақаттанды. Адамдар жер сілкінісінен емес, ол туралы үрей мен қорқыныштан зардап шекті. Әлеуметтік желідегілер, қазақстандық танымал тұлғалар Алматыдағы болған сілкіністерден кейін қалыпты өмірге орала алмай жүргендерін жазып жатыр. Олар аяқ астынан жер сілкінісі бола қалса ғимараттан шығып үлгермей қала ма, деп қорқады. Бағалы заттары мен құжаттарды көлікте сақтап жүргендерін, түнде ұйықтауға қорқатындарын айтып жүр.
Психологтар бұл дертке "алматылық паранойя" деп айдар тақты. Психолог маман Ғайнижамал Наурызбаевадан бұл қандай дерт? Одан келетін қауіп пен қатер қандай? Дүрбелең мен үрейге бой алдыру өмірге қауіп төндіре ме? сияқты өзекті сұрақтарды сұрадық.
Психологтардың айтуынша, дүрбелең әсіресе адамдар көп жиналатын жерлерде адамның өзіне ғана емес, айналасындағы адамдарға да қауіп төндіреді.
"Мектептерде, ауруханаларда, кинотеатрларда, жатақханаларда және басқа жерлерде дүрбелеңді болдырмаудың негізгі кеңестерінің бірі – әр түрлі жағдайларда: үйде, жұмыста, көшеде және басқа жерлерде, күндіз-түні жер сілкінісі кезінде сіздің іс-әрекетіңізді алдын-ала ойластыру. Алдын-ала ойластырылған әрекеттерге қарамастан, қорғаныс механизмі сияқты дүрбелең қосылады. Жер сілкінісі кезіндегі шу дүрбелең тудырады. Бұл негізінен психологиялық қолайсыздықты тудырады және нәтижесінде денсаулыққа әсер етеді. Стресс аясында көптеген аурулар күшейе түседі", – деді ол.
Ол мұндай паранойяның шығу себебін түсіндірді.
"Дүрбелең әрқашан стресс. Кез келген түсініксіз жағдай әрқашан қатты алаңдаушылық тудырады. Бұл эволюциялық жолмен дамыды. Теріс ойлау бір кездері адамзатқа тірі қалуға, қауіп-қатерге жауап беруге, мысалы, жабайы аңдардан қашуға көмектесті. Пессимистер жиі аман қалды. Сондықтан бірдеңе дұрыс болмаған кезде адам жаман нәрсені күтуге бейім. Бұл қорғаныс реакциясы. Біздің психикамызда мазасыздық пен стресспен күресудің бүкіл арсеналы бар. Бірақ стресстің басқа түрлерімен күресуге қажетті кеңестер табиғи апаттар кезінде кедергісін тигізуі мүмкін", – дейді психолог.
Психолог көп нәрсе адамның психоэмоционалды жағдайына, оның қандай сипатқа жататындығына байланысты екенін тілге тиек етті.
"Сангвиник, холерик, меланхолик немесе флегматик сияқты темпараментке көп нәрсе байланысты. Адамның терезеден секіруі, тез шешім қабылдауы психо-эмоционалды күйіне байланысты. Бұл жерде адамға психологиялық көмек қажет болуы мүмкін", – деді алматылықтарға қатысты маман.
Психолог Ғайнижамал Наурызбаеваның айтуынша, жер сілкінісі – табиғи апат, сондықтан көбінесе байсалды ойлау қажеттілігінің барлық параметрлерін бұзады.
"Біз стресстік жағдайға осындай реакциямен жауап береміз. Реакцияның үш түрін ажыратуға болады. Жүйке жүйесі орнықты, қалыпты ойлана алатын адамдар ұсынылған мұндай жағдайда дұрыс нұсқаларды таңдап, тыныш әрекет етеді. Олар көшеге шығады, нұсқауларға сәйкес әрекет етеді. Әдетте оларда дабыл қағатын чемодан бар. Басқа адамдар, керісінше, әрекетсіздікке ұшырайды. Тағы біреулері "қашу керек" дегенді ғана ойлай алады, дүрбелеңмен терезеден секіріп кетуі мүмкін, тек осы қауіптен, осы табиғи қорқыныштан аулақ болуды ғана ойлайды, ситуацияны басқара алмайды", – деді ол.
Маманның сөзінше, адам күйзеліске ұшыраған кезде ми қыртысы бітеліп, жұмыс лимбиялық жүйеде жұмыс істей бастайды. Бұл жағдайда ми жұмыс істемейтіндіктен, шартты рефлекс іске қосылады.
Ол ең қажетті нәрсені қанағаттандыруға жауап береді. Тамақ, өмір сүру үшін күрес, қашу және көбею.
"Мұндайда адамдардың әрқашан байсалды, саналы болып қалуы қиын. Біздің жүйке жүйесі осылай жұмыс істейді. Мұндайда чемоданды жинап, бос кеңістікке шығу керек, немесе үйде, ең қауіпсіз жерде болу керек. Табиғаттың күші мен өзіміздің сенімсіздігімізді сезінгенде, көптеген адамдар инстинкті әрекет етеді. Мұндай жағдайларда мінез-құлықтың үш түрі бар – "жүгіру", "өлу" немесе "қорғану". Психика осылай жұмыс істейді", – деді психолог.
Бірақ стресстік жағдайда бұл көп жағдайда сәл басқаша болады.
"Алматылықтар үйден шығып, бір жерге барып, қандай да бір саналы әрекет жасады. Сондықтан бірнеше ондаған зардап шеккендерді мұндай жағдайларда өте жақсы көрсеткіш деп санауға болады", – деп атап өтті маман.
Маман бірнеше кеңес берді.
"Күнделікте өмірде үрейге бой алдырғанда тыныс алу жаттығуларын жасаған пайдалы немесе су ішу қажет. Бұл дәл жер сілкінісі болып жатқанда жасайтын әрекет емес. Жайшылықта бойды үрей билегенде қажетті кеңес. Қатты үрейленгенде сурет салу, су ішу, күнделікті қым-қуыт тіршілілікпен ой бөлу пайдалы болмақ", – деді маман.
Психолог жер сілкінісі сияқты табиғи апат кезінде жаңалықтарды білу үшін конструктиві бар дәлелденген ақпарат көздерін таңдауға кеңес берді.
Ол жер сілкінісінен кейін мұндай психологиялық реакциялардың қалыпты екенін айтады:
- Травматикалық оқиғаның бейнелері мен дыбыстарын қайта сезіну.
- Травматикалық оқиғаны қайта бастан кешіру туралы алаңдаушылық.
- Әлсіз тітіркендіргіштерге сезімталдық.
- Өтіп бара жатқан көліктің дыбысы, желдің екпіні адамдарға оқиғаның қайтадан болып жатқанынан қорқуы мүмкін.
- Үнемі сергек болу қажеттілігін сезіну. Мысалы, кез-келген ортада жалғыз қалудан қорқу, балалар бөлмесінде жалғыз қалудан қорқу.
